III. Syntetyczny opis głównych problemów występujących w obrębie PROGRAMU

3.1. Identyfikacja podstawowych problemów

3.2. Kryteria podziału problemów na lokalne i ponadlokalne

3.3. Omówienie zagadnień i problemów w regionach wodnych na podstawie informacji uzyskanych z regionalnych zarządów gospodarki wodnej

3.4. Budowa KASKADY Dolnej Wisły w okresie do 2020 roku jako wielozadaniowych zbiorników wodnych, ze szczególnym uwzględnieniem bezpieczeństwa i rozwoju gospodarczego.

3.5. Żuławy Wiślane

3.1. Identyfikacja podstawowych problemów

Do podstawowych problemów zalicza się:

• niezadowalający stan w zakresie czystości wód powierzchniowych i podziemnych,

• niedostateczna ochrona przed powodzią, szczególnie na obszarach zurbanizowanych,

• niedostateczna ochrona przed suszą, szczególnie na obszarach wiejskich, a także brak możliwości nawodnień rolniczych,

• niezadowalający stan ekosystemów rzecznych i ich degradacja, szczególnie w zakresie ichtiofauny, ptaków wędrownych, terenów bagiennych oraz lasów łęgowych,

• degradacja dziedzictwa kulturowego obiektów zabytkowych związanych bezpośrednio z systemem rzecznym Wisły i dorzecza,

• niedorozwój infrastruktury gospodarczej w dorzeczu Wisły, a w szczególności degradacja dróg wodnych i szlaków żeglownych, infrastruktury drogowej i mostowej,

• niedostateczne wykorzystanie potencjału hydroenergetycznego w dorzeczu Wisły,

• brak możliwości realizacji programów regionalnych wynikających z poprzednio wymienionych powodów.

>> skok do góry

3.2. Kryteria podziału problemów na lokalne i ponadlokalne

Problemy lokalne to te które:

• są możliwe do rozwiązania na szczeblu gmin/y, powiatu/ów, województwa, w ramach środków (finansów) województwa,

• nie wpływają zasadniczo na realizację całego PROGRAM.

Problemy ponadlokalne to te:

• bez rozwiązania których nie jest możliwa realizacja PROGRAMU,

• które nie są możliwe do rozwiązania na poziomie samorządów (ze względu na brak kompetencji),

• które nie są możliwe do rozwiązania bez wspomagania ze źródeł finansowania zewnętrznych (z budżetu państwa, funduszy, środków pomocowych).

>> skok do góry

3.3. Omówienie zagadnień i problemów w regionach wodnych na podstawie informacji uzyskanych z regionalnych zarządów gospodarki wodnej.

Region wodny Małej Wisły (RZGW Gliwice)

Główne problemy gospodarki wodnej:

- zaopatrzenie w wodę: Podstawą zaopatrzenia w wodę na obszarze działania RZGW jest system wodny, oparty na międzyzlewniowych przerzutach wód i zbiornikach retencyjnych. Podstawowe ujęcia i stacje uzdatniania wody zlokalizowane są w dorzeczu Wisły. Działa tutaj system obejmujący zlewnię Małej Wisły, zbiornik Dziećkowice oraz leżącą poza obszarem działania RZGW Gliwice zlewnię Soły. Elementem systemu zaopatrzenia w wodę jest centralna sieć produkcji i przesyłu wody administrowana przez Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów (GPW).

Jednym z podstawowych czynników wpływających na jakość wód powierzchniowych są zanieczyszczenia zawarte w ściekach komunalnych, przemysłowych, a szczególnie zasolenie wodami pokopalnianymi. Duża gęstość zaludnienia, wysoki odsetek ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej, brak odpowiedniej przepustowości oczyszczalni oraz nie wystarczające efekty ich działania, powodują wystąpienie znacznych deficytów tlenowych oraz wysokich zawartości związków organicznych.

Wody powierzchniowe na obszarze działania RZGW Gliwice, a zwłaszcza w części GOP, są jednym z najbardziej zdegradowanych elementów środowiska. W związku z tym, jako podstawowe zadanie, przyjęto na początku działalności RZGW opracowanie „Weryfikacji regionalnych planów gospodarki wodnej w zakresie kształtowania zasobów wodnych na obszarze działania RZGW”. Efektem tego opracowania są też stosowne zapisy dotyczące rezerwy terenu pod budowę zbiorników retencyjnych w opracowanych planach zagospodarowania przestrzennego.

- ochrona przeciwpowodziowa: Prowadzona jest modernizacja i remont zbiornika Wisła Czarne, mająca na celu m.in. zwiększenie pojemności powodziowej zbiornika, co zapewni lepszą ochronę terenów niżej położonych. Dla zwiększenia stopnia ochrony przed powodzią miejscowości turystyczno-rolniczych wykonano regulację rzeki Brennicy. Opracowano również koncepcję programu zabezpieczenia przeciwpowodziowego zlewni Przemszy.

Region wodny Górnej Wisły (RZGW Kraków)

Główne problemy gospodarki wodnej:

• Powodzie: zmienność odpływu powierzchniowego ma istotne znaczenie dla gospodarki i rolnictwa regionu, ma również istotny wymiar społeczny, zwłaszcza w okresach odpływów ekstremalnych niskich lub wysokich. Pierwszy przypadek skutkuje niedoborami wody, a w szczególnie niekorzystnych okolicznościach suszą, drugi to czas powodzi. Dorzecze górnej Wisły jest obszarem, w którym wskaźniki opadu i odpływu przewyższają ich średnie wartości dla obszaru Polski. Górski charakter dorzecza jest przyczyną wysokiego zagrożenia powodziowego. Z hydrologicznego punktu widzenia największe zagrożenie powodziowe stwarzają dorzecza Soły i Dunajca, ale także Raby i Skawy. Charakterystyczne dla dorzecza górnej Wisły jest to, że wezbrania nie obejmują całego dorzecza, lecz poszczególne zlewnie. Drugim ważnym czynnikiem determinującym zagrożenie powodziowe w dorzeczu jest osadnictwo i jego rozwój na przestrzeni lat. Koncentruje się ono wzdłuż rzek, których doliny utraciły swą naturalną funkcję prowadzenia wielkich wód. Dotyczy to głównie Wisły, Dunajca, Raby i Soły. Olbrzymia skala zniszczeń i strat spowodowanych powodzią w 1997r. pokazała, iż nie tylko czynniki naturalne były przyczyną powodzi, lecz również nieodpowiedni stan techniczny wielu obiektów biernej i czynnej ochrony przeciwpowodziowej przyczyniły się do katastrofy.

• Użytkowanie i ochrona wód: podstawowym źródłem zaopatrzenia w wodę w obszarze RZGW Kraków są zasoby wód powierzchniowych, stanowiące 90 proc. poborów wody. Znaczna część pobieranej wody przeznaczona jest na zaopatrzenie aglomeracji śląskiej (na obszarze RZGW Gliwice). Znaczącymi zanieczyszczeniami w ogólnym bilansie są zanieczyszczenia obszarowe, zawierające duże ilości biogenów, spływające do cieków z wodami opadowymi z gruntów ornych, użytków zielonych, terenów leśnych. Istotny problem stanowi degradacja wód górnej Wisły spowodowana zrzutem zasolonych wód dołowych z górnośląskich kopalń węgla kamiennego. Wiedza o zanieczyszczeniu trwającym już od wielu lat istnieje w świadomości mieszkańców dorzecza górnej Wisły, a rzeka w istocie stanowi barierę dla rozwoju regionu.

• Retencja zbiornikowa: retencja zbiornikowa, zwłaszcza z punktu widzenia ochrony przeciwpowodziowej, jest niewystarczająca, a jednocześnie cechuje ją nierównomierne rozmieszczenie.

• Utrzymanie rzek: około 30 proc. regulacji cieków wymaga remontów. Kompleksowej regulacji wymaga 517 km rzek i potoków, a dalszych 290 km wymaga odcinkowych zabezpieczeń brzegów.

• Plany priorytetowe: ekstremalne zjawiska hydrologiczne zwróciły uwagę na konieczność ponownego przeanalizowania potrzeb inwestycyjnych i opracowania spójnego, kompleksowego programu strategii gospodarki wodnej w dorzeczu górnej Wisły. Prace te zostały zainicjowane poprzez realizację „Pilotowego programu zrównoważonego rozwoju gospodarki wodnej w dorzeczu górnej Wisły”, który stanowić ma integralną część programu dla dorzecza Wisły spełniającego wymagania dyrektywy ramowej Unii Europejskiej. Za priorytetowe uznać należy kontynuowanie i zakończenie budowy zbiornika Świnna Poręba na Skawie. Pozwoli to na istotne zwiększenie możliwości retencyjnych dorzecza i znaczną poprawę zabezpieczenia Krakowa przed powodzią. Wspomniane wyżej potrzeby przesądzają o potrzebie realizacji zbiornika Krempna na Wisłoce, a także kontynuacji prac przygotowawczych do rozpoczęcia budowy zbiorników: Niewistka na Sanie, Grybów na Białej Tarnowskiej, Młynne na Łososinie i Rudawka Rymanowska na Wisłoku. Zakończenia wymagają rozpoczęte inwestycje związane z przystosowaniem do żeglugi odcinka Wisły od Oświęcimia do Krakowa.

Region wodny Środkowej Wisły (RZGW Warszawa)

Główne problemy gospodarki wodnej:

• ochrona wód: Brak jest cieków prowadzących wody I klasy czystości dla Wisły Środkowej i jej dorzecza. Rzeki z obszaru warszawskiego RZGW są drogami tranzytowymi w transporcie ładunków zanieczyszczeń ze Śląska, małopolski, Ukrainy i Białorusi. Istotnym problemem związanymi ochroną wód jest poprawa jakości w przekrojach ujęć wód dla celów konsumpcyjnych. Dla ochrony tych ujęć konieczne jest zrealizowanie przedsięwzięć związanych z oczyszczaniem ścieków wprowadzonych do rzek powyżej, w tym m.in.: dla Wisły - poprawa jakości ścieków zrzucanych do Wisły w Puławach, uruchomienie oczyszczalni ścieków w Górze Kalwarii, poprawa jakości wód rzeki Jeziorki oraz wybudowanie oczyszczalni ścieków dla Warszawy lewobrzeżnej, dla Pilicy - poprawa jakości ścieków zrzucanych do Narwi w miejscowościach Ostrołęka, Zambrów, Pułtusk oraz ochrona zlewni bezpośredniej Zbiornika Zegrzyńskiego.

• utrzymanie rzek: obecnie Wisła Środkowa na całej swej długości jest obwałowana, zachodzi konieczność stałej ochrony wałów przed zniszczeniem wskutek erozji bocznej. Wymaga to ustabilizowania czynnego koryta wody średniej rocznej.

Region wodny Dolnej Wisły (RZGW Gdańsk)

Główne problemy gospodarki wodnej:

• ochrona przed powodzią: występowanie zjawisk powodziowych na Dolnej Wiśle i w jej dorzeczu zdeterminowane jest spływem wód ze środkowego dorzecza Wisły, zrzutem lodu ze zbiornika Włocławek oraz warunkami lokalnymi panującymi w strefie przybrzeżnej Bałtyku, tj. wiatrami sztormowymi, uniemożliwiającymi spływ wód i lodu oraz wtłaczającymi wody Zatoki Gdańskiej w ujścia rzek. Poważnym zagrożeniem, szczególnie dla ujściowego odcinka Wisły są powodzie zatorowe, występujące w okresie jesienno-zimowym, wówczas, gdy tworzy się pokrywa lodowa, jak i podczas wiosennego spływu lodów. Powodzie zatorowe często występują w połączeniu ze spiętrzeniem sztormowym Wisły od strony Zatoki Gdańskiej. Zagrożone są wówczas obszary Żuław Gdańskich (położonych na lewym brzegu rzeki) oraz Żuław Wielkich (położonych na prawym brzegu rzeki), a także miasto Gdańsk. Celem uniknięcia powodzi zatorowej prowadzona jest akcja lodołamania - od strony Zatoki Gdańskiej, tj. od ujścia Wisły w górę. Obszary Żuław Wielkich , położonych w przeważającej części w depresji, narażone są na zalanie spiętrzonymi sztormem wodami Zalewu Wiślanego

Zagadnienia priorytetowe:

• zagospodarowanie Dolnej Wisły w celu udrożnienia koryta Wisły dla żeglugi i prowadzenia akcji przeciwpowodziowej,

• budowa stopnia wodnego Nieszawa - Ciechocinek na Wiśle dla zabezpieczenia istniejącego stopnia wodnego we Włocławku oraz infrastruktury technicznej w tym rejonie,

• ochrona zasobów wodnych w zakresie ilości i jakości w zlewniach rzek, w których zlokalizowane są ujęcia komunalne z wód powierzchniowych dla miast: Gdańsk, Bydgoszcz i Toruń,

• programy ochrony przeciwpowodziowej Żuław Gdańskich, Wielkich i Elbląskich v jako elementy warunków korzystania z wód.

>> skok do góry

3.4. Budowa KASKADY Dolnej Wisły w okresie do 2020 roku jako wielozadaniowych zbiorników wodnych, ze szczególnym uwzględnieniem bezpieczeństwa i rozwoju gospodarczego.

Związek Miast Nadwiślańskich, jako pozarządowa organizacja skupiająca większość miast położonych bezpośrednio nad Wisłą, opowiada się jednoznacznie za realizacją do 2020 roku Kaskady Dolnej Wisły, nie przesądzając w tej chwili szczegółowych rozwiązań technicznych. Rozwiązanie te muszą być dostosowane przede wszystkim do obowiązujących przepisów prawnych, w tym środowiskowych. Konieczne jest przeprowadzenie od nowa studiów lokalizacyjno - środowiskowych w powiązaniu z efektami ekonomiczno - społecznymi. Wynikiem tych studiów winno być określenie ilości stopni wodnych, ich wysokości, lokalizacji oraz sposobu ograniczenia skutków środowiskowych, przy wykorzystaniu najnowszych doświadczeń w tym zakresie.

Należy podkreślić, że ZMN opowiada się zdecydowanie za budową stopnia wodnego Nieszawa - Ciechocinek.

3.5. Żuławy Wiślane

Żuławy Wiślane znajdują się w delcie Wisły. Od południa ich granica sięga po Kwidzyn, od zachodu ich granicą jest morena Pojezierza Kaszubskiego, od wschodu Wysoczyzna Elbląska, zaś od północy Zalew Wiślany i Zatoka Gdańska. Całkowita powierzchnia Żuław wynosi około 150 tys. ha. Około 30 proc. powierzchni Żuław stanowią tereny depresyjne, które w sposób naturalny, gdyby nie praca pompowni, byłyby zatopione. Teren Żuław stanowią przede wszystkim grunty orne i pastwiska (jedne z najżyźniejszych w Polsce), praktycznie bez lasów. Przemysł to głównie zakłady przetwórstwa rolno - spożywczego. Na terenie Żuław zlokalizowana jest Rafineria Gdańska.

Podstawową rolę na Żuławach odgrywa gospodarka wodna. Cały teren Żuław pokryty jest rowami melioracyjnymi i kanałami pompowymi, które doprowadzają wodę do stu pięciu stacji pomp, utrzymując w ten sposób odpowiedni poziom wód gruntowych. Jednocześnie przez Żuławy przepływa Wisła ze swoimi odnogami deltowymi (Nogat, Szkarpawa, Martwa Wisła) oraz rzeki Motława, Radunia, Tuga (Święta), Elbląg i inne. Rzeki te (głównie Wisła), stwarzają, wraz z wodami morskimi w wyniku spiętrzeń wiatrowych oraz zatorów lodowych, bardzo duże zagrożenie powodziowe dla całych Żuław. Potencjalną powodzią, oprócz terenów rolniczych, zagrożone są m.in. miasta Gdańsk, Elbląg, Nowy Dwór Gdański, Nowy Staw, Malbork oraz wiele innych skupisk ludzkich.

Systemem gospodarki wodnej w imieniu Skarbu Państwa na terenie Żuław zarządzają Wojewódzkie Zarządy Melioracji i Urządzeń Wodnych w Gdańsku (woj. pomorskie) i w Olsztynie (woj. warmińsko - mazurskie), Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku (jednostka nadzorowana przez Ministra Środowiska - jako organ administracji rządowej niezespolonej) oraz w niewielkim zakresie (rzeka Elbląg) Urząd Morski w Gdyni (podległy Ministrowi Infrastruktury. Wszystkie wymienione jednostki zarządzają w sposób komplementarny tym systemem, wzajemnie się uzupełniając.

Wieloletnie zaniedbania dotyczące zabezpieczeń przeciwpowodziowych spowodowały w wyniku powodzi w lipcu 2001 r. oraz na początku 2002 r. straty, które szacuje się tylko na terenie województw pomorskiego i warmińsko - mazurskiego na kwotę ponad 500 milionów złotych. Potencjalne straty mogą być znacznie większe, jeżeli natychmiast nie przystąpi się do zwiększenia środków na inwestycje i utrzymanie urządzeń wodnych, urządzeń melioracji podstawowych oraz śródlądowych wód powierzchniowych na tym obszarze.

Środki budżetowe, jakimi dysponują marszałkowie województw w ramach zleconych zadań rządowych oraz minister środowiska są zdecydowanie niewystarczające zarówno na utrzymanie systemu gospodarki wodnej. Środki te w ostatnich latach zaspokajały minimalne potrzeby w zakresie finansowania inwestycji na Żuławach zaledwie w kilkunastu procentach, zaś w zakresie utrzymania zaledwie w jednej trzeciej.

Specjaliści ostrzegają, że po okresie lat suchych następują lata mokre. Ponadto globalne zmiany klimatyczne powodują ekstremalne zjawiska atmosferyczne (vide: opady w lecie 2001, duże opady śniegu na przełomie lat 2001/2002 i nagłe ocieplenie). Jakkolwiek nie ma stuprocentowego zabezpieczenia przed zjawiskami naturalnymi, należy zrobić wszystko, mimo trudnej sytuacji budżetowej Państwa, aby uchronić się lub przynajmniej zminimalizować potencjalne straty.

Należy podkreślić, że Żuławy to nie tylko rolnictwo, ale także kilkadziesiąt tysięcy miejsc pracy w różnorodnych firmach . To także kilkuwiekowe dziedzictwo kulturalne o znaczeniu europejskim (od mennonitów do przesiedleńców z ziem wschodniej II Rzeczypospolitej) oraz unikatowe, środowisko przyrodnicze o charakterze antropogennym. Jednak przede wszystkim to miejsce życia 250 tysięcy ludzi, którym Państwo powinno zapewnić - co najmniej - minimum bezpieczeństwa.

Nakłady przewidziane ustawą nie mają służyć gospodarce wodnej jako takiej. Oznacza to wytyczenie takich kierunków działań bieżących i planowanych, aby nie tylko zachować istniejący stan rzeczy - bo już dzisiaj gospodarka wodna jest poważną barierą rozwoju - ale stan ten nieustannie poprawiać. Należy jasno i zdecydowanie podkreślić, że to nie gospodarka wodna jest celem samym w sobie. Gospodarka wodna musi pełnić rolę służebną wobec człowieka, służebną w sensie jego rozwoju i bezpieczeństwa, w tym także bezpieczeństwa przed powodzią i suszą oraz bezpieczeństwa ekologicznego.

Zaległości, które powstały w minionych latach należy jak najszybciej zlikwidować. Obecny stan elementów gospodarki wodnej na Żuławach nie zapewnia im nawet dostatecznej ochrony przed powodziami i podtopieniami. Grozi to nieobliczalnymi skutkami dla ludzi, gospodarki i przyrody i może doprowadzić do sytuacji, że Żuławy praktycznie znikną z mapy Polski i tym samym mapy Europy. Szansą dla Żuław jest wieloletni program, który stworzy warunki do działań zmierzających do nadrobienia wieloletnich zaległości i uniknięcia strat. Konsekwentna realizacja programu spowoduje, że po jego zakończeniu znacznie zmniejszą się środki na inwestycje w zakresie gospodarki wodnej na Żuławach.

Ze względu na specyficzną i unikatową nie tylko w skali kraju, ale także Europy (podobnie, choć nieco lepiej jest w Holandii), sytuację Żuław, stosowany dotychczas sposób finansowania zadań w zakresie gospodarki wodnej w odniesieniu do tego regionu ocenić należy jako niewystarczający i wymagający podjęcia specjalnych działań dla zapewnienia wyodrębnionych środków, co z kolei wymaga utworzenia ustawowej podstawy prawnej. Należy w tym miejscu podkreślić, że przyszłościowo trzeba dążyć do systemowej zmiany gospodarki wodnej w kraju, tak jak na przykład realizowane jest to w Holandii.

>> skok do góry